چرتکه

در ادبیات و اصول اقتصادی، چهار رکن اساسی برای تأمین مالی بخش های واقعی اقتصاد تعریف شده است. هر چند میان این ارکان همبستگی و همپوشانی بالایی وجود دارد اما بر حسب نوع نظام اقتصادی حاکم و سهم و نقش بخش های خصوصی، دولتی و تعاونی و همچنین درجه باز بودن اقتصاد، سهم هر یک از این ارکان چهارگانه در میزان تأمین مالی متفاوت است.

این چهار رکن شامل بودجه سالانه دولت، بازار پول، سرمایه های خارجی جذب شده و بازار سرمایه است. همانگونه که اشاره شد در هر اقتصاد، بسته به عوامل متعددی، سهم و نقش هر یک از این ارکان تأمین سرمایه متفاوت است. در اقتصاد ایران نیز تحت تأثیر متغیرها و شرایط خاص این اقتصاد، بازار پول که مسامحتا می توان آن را در شبکه بانکی کشور خلاصه کرد در مقایسه با سایر ارکان تأمین مالی از سهم و نقش بیشتری برخوردار است؛ همین فزونی نقش آفرینی علاوه بر اینکه مسئولیت شبکه بانکی ایران را در تأمین مالی بخش واقعی اقتصاد بیش از حد بایسته و شایسته، افزایش داده است، چالش های فراوانی نیز پدید آورده که بر هر دو بخش واقعی و غیر واقعی اقتصاد تأثیرات نامطلوبی برجا گذاشته است.

از همین رو طراحان و مجریان طرح تحول نظام بانکی بر آنند که در قالب این تحول و با تعریف جایگاه واقعی و علمی نظام بانکی کشور، سهم متعادلی برای بازار پول در تأمین منابع مالی پروژه ها درنظر بگیرند.

در همین راستا به نظر می رسد پیش و بیش از بررسی راهکارهای موجود برای تنوع بخشی به منابع تأمین مالی باید نگاهی داشته باشیم بر آنچه در قالب برنامه پنجم توسعه کشور به عنوان مصارف منابع مالی پیش بینی شده و شقوق تأمین منابع لازم برای این مصارف را بررسی کنیم.

بر اساس برنامه پنجم به عنوان سند بالادستی توسعه کشور، تحقق رشد اقتصادی 8 درصدی به عنوان هدف اقتصادی برای کشور تعریف و تعیین شده است. سهم عوامل مختلف تولید در تحقق این میزان رشد به این شر ح است :

این میزان نیازدر حالی مورد احتیاج است که بنا بر گزارش های موجود، منابع مالی تأمین شده در حال حاضر در اقتصاد کشورمان به طور متوسط حدود 112 میلیارد دلار است که فاصله معناداری با ارقام مورد نیاز دارد و به همین منظور، تنوع بخشی و تصحیح منابع و روش های تأمین منابع مالی یکی از ضرورتهای تحول نظام بانکی ارزیابی می شود.

تأمین منابع مالی تحقق یافته

آمارهای منابع رسمی نشان می دهد که طی سال های 1386 تا 1389 مجموعا 310 میلیارد دلار منابع مالی در ایران تأمین شده است.

این منابع در سال 1386 حدود 6/68 میلیارد دلار، در سال 87 حدود 7/57 میلیارد دلار، در سال 88 حدود 6/71 میلیارد دلار و در سال 89 حدود 1/112 میلیارد دلار بوده است.

سهم بودجه عمرانی از تأمین منابع مالی

بررسی های انجام گرفته نشان می دهد که طی سال های 1386 تا 1389 سهم بودجه عمرانی کشور در تأمین مالی پروژؤها به ترتیب 14 میلیارد دلار در سال 86، حدود 22 میلیارد دلار در سال 87، حدود 20 میلیارد دلار در سال 88 و حدود 32 میلیارد دلار در سال 89 بوده است.

افزایش چشمگیر و معنادار سهم بودجه دولت در تأمین منابع مالی پروژه ها در حالی طی سال های اخیر اتفاق افتاده که در همین مدت قانون اصل 44 در اقتصاد ایران عملیاتی شده است و قاعدتا باید همراستا با کوچک سازی حجم دولت، از سهم و نقش بودجه های دولتی در تأمین منابع مالی پروژه های کاسته می شد، اتفاقی که شاهد وقوع روال معکوس آن هستیم.

بررسی های بیشتر نشان از این دارد که طی سال های مورد بررسی به استثنای سال 87 تقریبا در تمام مدت، سهم تسهیلات بانکی یا همان بازار پول در تأمین مالی پروژها از افزایش برخوردار بوده است؛ در سال 86 حدود 44 میلیارد دلار تسهیلات بانکی صرف تأمین منابع مالی، در سال 87 حدود 20 میلیارد دلار تسهیلات بانکی صرف تأمین منابع مالی، در سال 88 حدود 29 میلیارد دلار تسهیلات بانکی صرف تأمین منابع مالی و در سال 89 هم حدود 51 میلیارد دلار تسهیلات بانکی صرف تأمین منابع مالی پروژه ها شده است.

بررسی این آمارها نشان می دهد که با وجود افزایش قابل ملاحظه تسهیلات بانکی که صرف تأمین منابع مالی شده، سهم این تسهیلات از از کل تأمین مالی انجام شده رو به کاهش بوده است. به عبارت دیگر سهم سایر بخش ها از منابع مالی تجهیز شده رو به افزایش بوده است.

در سال 1386 سهم تسهیلات بانکی از کل منابع مالی تأمین شده حدود 27 درصد، در سال 1387 این سهم حدود 11 درصد، در سال 1388 حدود 14 درصد و در سال 1389 حدود 5/19 درصد بوده است.

در این دوره مانده بدهی بخش غیر دولتی به ترتیب در سال 86 حدود 161 میلیارد دلار، در سال 87 حدود 181 میلیارد دلار، در سال 88 حدود 210 میلیارد دلار و در سال 89 حدود 261 میلیارد دلار گزارش شده است.

میلیارد دلار

سهم بازار سرمایه از تأمین مالی

بازار سرمایه در کشور ما از طریق مختلفی می تواند نقش تأمین منابع مالی را ایفا کند؛ افزایش سرمایه شرکت های بورسی و غیربورسی، پذیره نویسی سهامی عام در شرف تأسیس، انتشار اوراق مشارکت، صکوک اجاره، گواهی سپرده، سلف و نسیه، عرضه اولیه سهام شرکت های بورسی و غیر بورسی و بازار فرابورس مهمترین روش های تأمین منابع مالی از طریق بازار سرمایه در کشور ما است.

همانگونه که در جدول ذیل آمده است میزان تأمین منابع مالی از 9/8 میلیارد لار در سال 86 به 3/26 میلیارد دلار افزایش یافته است. همچنین بررسی ها نشان می دهد که افزایش سرمایه و عرضه اولیه، بیشترین سهم را در تأمین منابع مالی از طریق بازار سرمایه داشته اند؛ میزان افزایش سرمایه از 8/1 میلیارد دلار در سال 86 به 8/9 میلیارد دلار در سال 89 افزایش یافته است. همچنین میزان عرضه اولیه هم از 8/2 میلیارد دلار در سال 86 به 9/4 میلیارد دلار رسیده و در سال 88 رقم 8/10 میلیارد دلار را هم تجربه کرده است.

آمارهای موجود در عین گویای این واقعیت است که ابزارهایی مانند صکوک و فرابورس با وجود مزایایی که دارند از کمترین سهم در تأمین منابع مالی برخوردار هستند که باید در راه استفاده بیشتر از آنان تلاش کرد.

میلیارد دلار

سرمایه گذاری خارجی

یکی دیگر از روش های تامین منابع مالی، استفاده از سرمایه گذاری خارجی است. آمارها نشان می دهد که این روش در سال های 86 تا 89 به ترتیب 67/1 میلیارد دلار، 61/1 میلیارد دلار، 02/3 میلیارد دلار و 76/2 میلیارد دلار منابع مالی برای اقتصاد ایران تجهیز کرده است.

سهم بخش های مختلف از منابع مالی تأمین شده

از جمعبندی آمارهای ارائه شد به وضوح می توان نتیجه گرفت که سهم تسهیلات بانکی در تأمین منابع مالی از سایر روش ها به میزان قابل توجهی بیشتر است. در سال های اخیر اما بازار سرمایه توانسته تا حدود زیادی خود را به بازار پول نزدیک کند.

میلیارد دلار

بر این اساس می توان سهم هر یک از روش های تأمین منابع مالی را درمنابع تجهیز شده طی سال های 86 تا 89 محاسبه کرد:

درصد

با توجه به این نتایج به نظر می رسد اقداماتی مانند استفاده از فرصت های ایجاد شده از اجرای اصل 44، استفاده از ابزارهای اسلامی در نظام بانکی، بسترسازی برای حضور پررنگ تر شرکت های تأمین سرمایه و تعمیق و توسعه صکوک می تواند کمک شایانی به تنوع بخشی ابزارهای تأمین منابع مالی و کاهش فشار بر نظام بانکی داشته باشد.